islam Hukukunda Fayda ilkesi pdf

islam Hukukunda Fayda ilkesi– Kitap örneği

İSLAM HUKUKUNDA FAYDA İLKESİ- içindekiler

Önsöz vıı

Kısaltmalar ıx

GİRİŞ

• Konunun Önemi 3
• il. Konunun Sınırlandırılması 4
• 111. Konunun Sunulması 5
• iV. Konu İle İlgili Kaynakların Değerlendirilmesi 5

BİRİNCİ BÖLÜM: FAYDA İLKESİNİN HUKUKİ-DİNİ TEMELLERİ VE MAHİYETİ

1. Faydanın Tanımı 9

il. Fayda İlkesinin.Hukuki Ve Felsefi Temelleri 11

1. HUKUKUN GENEL GAYELERİ BAĞLAMINDA FAYDA İLKESİ 13
   1. Hukukun Gayesi Ahlaki Değerleri (Adalet, Eşitlik, vs) ve Emniyeti Gözetmek ve Tesis Etmektir 15
   1. Hukukun Gayesi İnsanlara Faydalı Olanı Sağlamak ve Kamunun Yararını Gözetmektir 16
   1. Faydacı Düşünceye Yönelik Eleştiriler 30
   1. HUKUK-AHLAK İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA FAYDA İLKESi 33
      1. Ahlakın Bir Temele Dayandırılması 37
      1. Fayda-Ahlak İlişkisi 44
      1. Fayda-Adalet İlişkisi 46
      1. Fayda-Din İlişkisi 54

111. Fayda İlkesinin Dini Temelleri 56

1. KUR’AN-! KERiM’DE FAYDA İLKESİ 57
2. HZ PEYGAMBER’İN HADİSLERİNDE FAYDA İLKESİ 64
3. SAHABİ VE TABİİ IÇTİHATLARINDA FAYDA İLKESİ 66

iV. İslam Hukukuna Göre Gaye-Fayda İlişkisi 73

V. İslam Hukukunda Faydanın Mahiyeti 79

A.ZARURİFAYDALAR 79

1. Dinin Korunması 80
2. Canın Korunması 81
3. Aklın Korunması 82
4. Malın Korunması 82
5. Neslin Korunması 83

B. HACİ (İHTİYAÇLARIN KARŞILANMASINA YÖNELİK) FAYDALAR 85

C. TAHSİNİ (GÜZELLEŞTİRMEYE YÖNELİK) FAYDALAR 87

İKİNCİ BÖLÜM: SÜNNi HUKUK DOKTRİNİNDE FAYDACIYAKLAŞIM METOTLAR!

1. Genel Olarak 93

il. Maliki Hukukçulara Göre Faydacı Yaklaşım Metotları 94

1. MASLAHAT-1 MÜRSELE 94
   1. SEDD-İ ZERAİ’ 101
   1. İSTİHSAN 103
   1. MEN-İ TEHAYYÜL (HİLE YOLLARININ KAPATILMASI) 105

111. Şafii Hukukçulara Göre Faydacı Yaklaşım Metotları: İstidlal ve Münasib-i Mürsel 108

iV. Hanefi Hukukçulara Göre Faydacı Yaklaşım Metotları 124

1. İSTİHSAN 125
2. MÜLAİM-İ MÜRSEL 131
3. ÖRF VE ADET 133

O. HİLE-İ ŞER’İYYE 135

• Hanbeli Hukukçulara Göre Faydacı Yaklaşım Metotları 137
  • MASLAHAT-1 MÜRSELE 139
  • SEDD-İ ZERAİ’ 142
  • SİYASET-İ ŞER’İYYE 143
• Değerlendirme 145

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: İSlAM HUKUKUNDA FAYDAYI BELİRLEME YETKİSİ

1. Genel Olarak 151

il. Mu’tezile’ye Göre Faydayı Belirleme Yetkisi 152

111. Ehlisünnet’e Göre Faydayı Belirleme Yetkisi 158

iV. Necmeddin et-Tüfi’ye Göre Faydayı Belirleme Yetkisi 166

• Tüfi’nin Görüşlerinin Değerlendirilmesi 112
  • TÜFİ’NİN GÖRÜŞLERİNİ BENİMSEYENLER 172
  • TÜFİ’NİN GÖRÜŞLERİNİ ELEŞTİRENLER 174
• Son Dönem İslam Hukukçularının Konuya Yaklaşımları 185
• Genel Değerlendirme 196
• SONUÇ 205

Önsöz

Hukukun kaynaklan nasla veya kanun metinleriyle sınırlı değildir. Zaruret, ihtiyaç, meşakkat gibi hukukun siyası, sosyal ve ekonomik icaplarla ahenk içinde yürümesine, sosyal münasebetlerin makul ve faydalı bir şekilde cereyan etmesine hizmet eden bazı yardımcı kaynaklan vardır ki bunlar yasama esna­ sında daima gözönünde bulundurulur.

Sözü edilen kaynaklar gözardı edilerek çıkarılacak kanunlar uygulamada başarısız olmaya mahkumdur. Zira toplum tarafından benimsenmeyen kanunlar ölü doğmuş konumundadırlar. Kanunlar hazırlanırken ihmal edilmemesi gereken bu kaynaklardan biri de bireysel ve toplumsal faydanın gözetilmesi ilkesidir.

Doktora tezi konusu olarak “İslam Hukukunda Fayda İlkesi”ni seçmemin sebebi, İslam hukukunun gücünün, canlılığının, verimliliğinin, esnekliğinin yanı sıra zamana ve şartlara uyum sağlayabilmesinde faydacı yaklaşımın ne derece etkili olduğunun ortaya konulmasının gerekliliğidir.

Bunun gerçekleştirilebilmesi ancak İslam hukukçularının vazettiği kuralların, temellerin, hüküm çıkarmada kullanmış oldukları metotların derinlemesine incelenmesiyle mümkün olabilecektir.

Bu tezi hazırlamanın bana öğrettiği şey ilmi sahada yol alanların öteden beri bildikleri, bu yolculuğun henüz başında bulunan benim ise yeni öğrendiğim, “bilinmesi gereken daha ne kadar çok şeyin” olduğudur. Bu çalışma İslam hukukunda faydacı yaklaşımı net bir şekilde ortaya koyma noktasında eksiksiz/mükemmel nitelikte değildir.

Tezde yapılan, sadece belirli bir süre zarfında konunun mümkün olduğunca etraflı bir şekilde araştırılma çabasın­ dan ibarettir. Bu çaba konu hakkında yapılacak çalışmalara az veya çok kat­ kıda bulunabilirse bu benim en büyük mutluluğum olacaktır.

Konu tesbitinde ve tez çalışmaları sırasında yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. İbrahim ÇALIŞKAN’a teşekkürlerimi sunuyorum. Aynca resmi görev süresinin son dönemlerinde, tez izleme komitesinin bir üyesi olmayı kabul etmekle beni onurlandıran hocam Prof. Dr. Mehmed Said HATİBOĞLU ‘na da şükranlarımı arz ediyorum.

Tez jürisine katılmaları sebe­ biyle değerli fikirlerinden ve katkılarından istifade ettiğim Prof. Dr. H. Yunus APAYDIN, Prof. Dr. Şamil DAĞCI ve Prof. Dr. Osman TAŞTAN hocalarıma aynca teşekkürü ifa edilmesi gereken bir borç olarak biliyorum.

Tezin yeniden gözden geçirilip kitap haline getirilmesi aşamasında yapmış

olduklan katkılardan dolayı Prof. Dr. Bekir TOPALOĞLU, Prof. Dr. Mehmet Emin ÔZAFŞAR, Dr. Kaşif Hamdi OKUR, Arş. Gör. Oğuzhan TAN’a ve çalışma­ mın okuyucuyla buluşmasına vesile olan Ahmet VANLIOĞLU hocama teşekkürlerimi sunuyorum.

Konunun Önemi

Kanun koyucu sonsuz sayıdaki olaylar ve detaylar ile meşgul olmaz. Bu­ nunla birlikte kanun koyucunun gözettiği bazı gayeler. hükümlere kaynaklık eden bazı asıllar vardır ki bunlar kanunların ya da nasların ruhunu oluştur­ maktadır.(( Ali Himmet Berki. Hukuk Mantığı ve Tefsir,Güney Matbaacılık ve Gazetecilik, Ankara 1948. s. 3-4)) Semavi ve beşeri kaynaklı bütün hukuk sistemlerinin üzerinde durduğu en önemli gaye, mer’i olduğu toplumun faydalarının gözetilmesidir ((Subhi Mahmesil.ni, Felsefetü’t-teşn’fl’l-lsldm, Dil.rü”J-!Jm li”J-Melil.yin. Beyrut 1961, s. 200: Hamd Ubeyd el-Kubeysiv.dğr.. el-Medhal liDiraseti’ş-şeriati’l-Jsliimiyye,Dil.rü’l-Ma”rife, (b.y.J 1980. s. 15)).  

Çünkü her zaman ve her yerde rastlanabilen yani değişmez olarak düşünüle­ bilen temel olayların ağırlık merkezi insan ve onun menfaatleridir ((Emest Hirş. HukukFelsefesive HukukSosyolQilsiDerslerL Adalet Matbaacılık, Ankara 1996, s. 273.

Hirş, s. 274)). Bu bağlamda “Menfaat, hukukun yaratıcısıdır.”4 sözü darbımesel haline gelmiştir. Menfaat belki tek faktör değildir ama menfaatlerin gözetilmesinin, hukuku şekillendi­ ren en önemli unsurlardan biri olduğu da inkar edilemez.

Bütün hukuk sistemlerinin olduğu gibi, İslam hukukunun da, insanlara yönelik olarak ortaya koymuş olduğu hükümlerde faydayı gözettiği, bugüne kadar doğrudan ve dolaylı olarak birçok kere, çeşitli eserlerde dile getirilmiştir.

Klasik İslam hukuku kaynaklan çeşitli vesilelerle konuyu ele alırken, özellikle İslam hukukunun gayelerini inceleyen “makasıd” türü eserler, ağırlıklı olarak bu meseleyi incelemişlerdir.

Akademik çalışmalara da konu olan fayda düşün­ cesi, inceleyebildiğimiz kadarıyla bir bütün olarak ülkemizde detaylı bir şekilde ele alınmamıştır. Gerek fayda unsurunun önemi gerekse ülkemizde müstakil olarak konunun incelenmemiş olması, bizde, böyle bir çalışma yapmanın uygun olacağı kanaatini uyandırmıştır.

Yasama esnasında, gerek bireyin gerekse toplumun faydasını göz önünde bulundurmanın, uygulama aşamasında bu kanuna işlevsellik kazandıracağı ve onun halk tarafından benimsenmesine olumlu katkıda bulunacağı bir gerçektir. Bu bağlamda, İslam hukukunda faydaya verilen önemin ortaya konulmasının, onun dinamik bir hukuk sistemi olduğunun daha iyi anlaşılmasına yardım edeceği düşünülmektedir.

il. Konunun Sınırlandırılması- İSLAM HUKUKUNDA FAYDA İLKESİ

İslam hukukunun benimsediği faydanın gözetilmesi ilkesinin incelenmesi, boyutları çok geniş bir konudur. Dolayısıyla bu tezin çalışma planını çok farklı şekillerde kurmak mümkündür. Biz çalışmamıza öncelikle faydanın tanımını, hukuk kavramının ve hukukun genel gayelerinin fayda ilkesiyle ilişkisini, fayda ilkesinin felsefi temellerini incelemekle başlamayı uygun bulduk.

Fayda ilkesinin hukuki ve felsefi temellerini ele aldıktan sonra Kur’an ve Sünnette fayda ilkesinin ipuçlarını tesbit etmeye çalıştık. Daha sonra vahyin ilk muhatapları olan ve Hz. Peygamber’in yakın çevresinde yer alan bazı sahabilerin fayda mülahazasıyla vermiş olduğu hükümlerden örnekler vermeye çalıştık. Fayda ilkesinin hukuki ve dini temellerini inceledikten sonra İslam hukukçularının “fayda” düşüncesinden ne anladıklarını irdelemek suretiyle konunun çerçeve­ sini çizmeye çalıştık.

Çalışmamızın ikinci bölümünde İslam hukuk ekollerinin konuya yaklaşım­ larını ele alırken sadece dört Sünni mezhebin görüşlerini aktarmakla yetindik. Bu bağlamda Maliki, Şafii, Hanefi ve Hanbeli ekollerinin fayda ilkesini hangi metotlarla doktrinlerine yansıttıklarını ortaya koyınaya çalıştık.

Bu bölüme öncelikle Maliki ekolü ile başlamamızın sebebi, İslam hukuk tarihinde fayda ilkesinin ifade şekillerinden biri olan “maslahat-ı mürsele” metodunun neredeyse Malikilerle anılır oluşundan kaynaklanmaktadır. İkinci olarak Şafüleri incelememizin sebebi ise mütekellimin metodunun temel taşlarının bu ekolde yer alması ve fayda ilkesinin müsbet ve menfi boyutuyla derinlemesine onların eserlerinde işlenmesidir.

Dört Sünni mezhebin dışında kalan Zahiri, Şii ve Mu’tezili ekollerin görüşlerini ise inceleme alanını genişletmemek düşüncesiyle dışarıda bırakmakla birlikte Mu’tezile’nin dikkate değer bazı görüşlerine üçün­ cü bölümde yer verdik.

Fayda ilkesinin kabulünde genellikle bir anlaşmazlık söz konusu olma­ makla birlikte, faydayı belirleme yetkisinin kime ait olduğu hakkında çeşitli görüşler öne sürülmüştür. Çalışmamızın üçüncü ve son bölümünü bu görüş­ leri incelemeye ayırdık. Bu bağlamda önemli olduğunu düşündüğümüz, Mu’tezile ve Ehlisünnet’in görüşleri yanında Tılfi’nin fikirlerini de ayrıca ele almayı uygun bulduk. Fayda konusu, günümüzdeki çalışmaların birçoğunda ele alındığından, bunlar arasında sadece önemli gördüğümüz bazı müelliflerin görüşlerine yer vermekle yetindik.

Daha önce de belirttiğimiz gibi, İslam hukukunda fayda ilkesi çok kap­ samlı bir konudur. Bu sebeple, ele almayı düşündüğümüz fakat çalışma ala­ nını çok fazla genişletmemek adına yer vermediğimiz bir diğer husus, günü­ müz problemlerinin çözümünde fayda ilkesinin pratik işlevini bazı örneklerle ortaya koyabilmektir. Özellikle bu hususu, en azından bazı konular çerçevesinde inceleyen bir çalışmanın faydalı olacağı kanaatindeyiz.

Konunun Sunulması – İSLAM HUKUKUNDA FAYDA İLKESİ

islam Hukukunda Fayda ilkesi

Çalışmamız giriş, üç bölüm, sonuç ve bibliyografyadan oluşmaktadır.Birinci bölüm, esas konuya bir alt yapı oluşturması amacıyla hazırlan- mıştır. Bu bölümde faydanın tanımı, bu ilkenin hukuk kavramıyla doğrudan ilişkisi, hukukun gayeleri arasındaki yeri, hukuki ve felsefi temelleri üzerinde durulmuş, İslam hukukunun temel kaynaklanndaki fayda düşüncesiyle ilgili ipuçları tesbit edilmeye ve İslam hukukçulannın faydadan ne anladığı ortaya konmaya çalışılarak bu ilkenin sınırlarının belirlenmesi amaçlanmıştır.

Bu bölümün hazırlanmasında, İslam hukukunun temel kaynaklan dışında, yerli ve yabancı hukukçulann hukuk felsefesi alanında yazmış oldukları ve çoğun­ lukla ülkemizde yayımlanmış olan eserlerinden yararlanılmıştır.

islam Hukukunda Fayda ilkesi

İkinci bölümde dört sünni hukuk ekolünün hüküm çıkarmada gözetmiş olduklan fayda ilkesini metodolojik olarak hangi terimlerle ifade ettikleri be­ lirlenmeye çalışılmış ve bunlar üzerinde durulmuştur. Bu bölümün hazırlan­ masında, imkan nisbetinde ilk kaynaklardan istifade edilmeye çalışılmış, ge­ rekli görülen bazı bilgi ve değerlendirmeler için zaman zaman ikinci derecedeki kaynaklara ve çağdaş eserlere de müracaat edilmiştir.

islam Hukukunda Fayda ilkesi

Üçüncü bölümde genel olarak kabul gören fayda ilkesinin hükümlere yan­ sıtılması aşamasında yetkili merciin kim olduğu üzerinde durulmuştur. Bu bağlamda, Mu’tezile, Ehlisünnet ve farklı görüşleri sebebiyle büyük tepkiler alan Ttlfı’ye yer verildikten sonra, çağdaş İslam hukukçularından bazılannın konuya yaklaşımlan üzerinde de durulmaya çalışılmıştır. Bu bölümde de ilk kaynaklara inilmeye çalışılmış, zaman zaman ikinci derecedeki eserlerden de yararlanılmıştır.

Kaynaklara atıf yapılırken ilk defa kullanılan kitap veya makalenin müellifi ve eserinin tam adı, basıldığı matbaa, basıldığı yer ve tarihi belirtilmiştir. Aynı yere yapılan daha sonraki atıflarda ise sadece müellifin meşhur olan ad, lakap veya künyesi zikredilmiştir. Aynı yazarın birden fazla eseri kullanıldığında, karışıklığa meydan vermemek için, yazar adı ile birlikte, atıfta bulunulan eseri­ nin sadece ilk kelimeleri yazılmakla yetinilmiştir.

islam Hukukunda Fayda ilkesi

Kitapların cilt numaraları Romen rakamıyla gösterilmiştir. Tek ciltlik eserlerde sayfayı belirlemek için “s” harfi kullanılmıştır. Kavramlar üzerinde fazla tahlil yapılmamakla birlikte, gerektiğinde dipnot, “*” ve parantezlerle kısa açıklamalara yer verilmiştir.

IV. Konu İle İlgili Kaynakların Değerlendirilmesi

islam Hukukunda Fayda ilkesi

Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, ülkemizde, İslam hukukunda fayda ilkesi ile ilgili müstakil olarak yapılmış bir çalışmaya rastlayamadık. Arap dünyasında ise, konu ile doğrudan ilgili sayılabilecek akademik düzeydeki elimize geçen ilk eser, Mustafa Zeyd’e ait el-Maslahafi’t-teşrii’l-İsldmı ve Necmüddın et-Tılfi adlı yüksek lisans tezidir. l 954’te Kahire Üniversitesi Darü’l-ultlm Fakültesi’nde…